در بسیاری نقاط دنیا برنامه واکسیناسیون گسترده برای مهار همه‌گیری کرونا در جریان است. درک بهتر از نحوه عملکرد واکسن‌ها می‌تواند در تصمیم‌گیری شهروندان مفید باشد.
واکسن چیست؟
واکسن بدن را آماده مبارزه با یک عامل بیماری‌زا مثل ویروس می‌کند. واکسن‌ها حاوی قطعات غیرفعال یا ضعیف‌شده عوامل بیماری‌زا هستند. برخلاف عامل بیماری‌زای فعال، اینها باعث بیماری شدید نمی‌شوند اما سیستم ایمنی را به واکنش وامی‌دارند. واکسن باعث فعال شدن سیستم ایمنی می‌شود تا در صورت ورود مهاجم، بتواند آن را شناسایی و برای مبارزه پادتن (آنتی بادی) تولید کند.
واکسن بعید است باعث بیماری شود ولی ممکن است در بعضی عوارض جانبی ایجاد کند که اغلب درد محل تزریق یا یک تب زودگذر است. بعد فرد به آن بیماری مصونیت پیدا می‌کند.
مرکز کنترل و پیشگیری از بیماری‌های آمریکا می‌گوید به همین دلیل است که واکسن‌ها اینقدر موثرند: برخلاف بیشتر داروها که بیماری را درمان می‌کنند، واکسن از بیماری جلوگیری می‌کند.
آیا واکسن‌ها بی‌خطرند؟
چینی‌ها اولین نمونه‌های واکسن را در قرن دهم کشف کردند. در سال ۱۷۹۶ ادوارد جنر متوجه شد بیماری نسبتا خفیف آبله گاوی می‌تواند باعث مصونیت به آبله انسانی شود. او این نظریه را آزمایش کرد و دو سال بعد یافته‌هایش منتشر شدند و واژه واکسن، برگرفته از واژه لاتین “واکا” به معنی گاو، ابداع شد.
واکسن یکی از بزرگ‌ترین دستاوردهای پزشکی دنیای معاصر قلمداد می‌شود و به گفته سازمان بهداشت جهانی سالانه از مرگ دو تا سه میلیون نفر بر اثر بیست نوع بیماری جلوگیری می‌کند
مرکز کنترل و پیشگیری از بیماری‌های آمریکا می‌گوید واکسن‌ها قبل از ورود به بازار بدقت آزمایش می‌شوند؛ ابتدا در آزمایشگاه، بعد در حیوانات و بعد در انسان تا در نهایت نهادهای مرجع آنها را تایید کنند.
واکسن‌ها هم مانند تمام داروها ممکن است برای بعضی‌ها خطرهایی داشته باشند ولی مزایایشان بمراتب بیشتر از مضراتشان است. به عنوان مثال بیشتر بیماری‌های عفونی کودکان که کمتر از یک نسل پیش شایع بودند، به دلیل واکسن بشدت نادر شده‌اند یا آبله که جان صدها میلیون نفر را گرفت، کاملا ریشه‌کن شده است.
البته رسیدن به مصونیت فراگیر معمولا چند دهه طول می‌کشد. حدود سی سال بعد از کارزار جهانی واکسیناسیون گسترده در آفریقا، در تابستان اعلام شد ویروس طبیعی فلج اطفال ریشه‌کن شده است.
متخصصان هشدار می‌دهند شاید ماه‌ها یا شاید سال‌ها طول بکشد تا جمعیت کافی را در دنیا در مقابل کرونا واکسینه کرد که اوضاع به حال عادی برگردد.
واکسن چگونه ساخته می‌شود؟
زمانی که یک عامل بیماری‌زا مانند میکروب، ویروس، انگل یا قارچ وارد بدن می‌شود، بخشی از خود این عامل یا موادی که تولید می‌کند -موسوم به پادگن یا آنتی‌ژن- سیستم ایمنی را تحریک به ساختن پادتن یا آنتی‌بادی می‌سازد تا با آن مقابله کند.
در واکسن‌های سنتی، قبل از اینکه فرد در معرض قرار بگیرد، عامل بیماری‌زای ضعیف یا کشته‌شده یا بخشی از آن را بعنوان پادگن وارد بدن می‌کنند. سیستم ایمنی مثل اینکه با عامل بیماری‌زای واقعی و فعال مواجه شده واکنش نشان می‌دهد. البته در ساخت بعضی از واکسن‌های کرونا روش‌های جدیدتری به کار رفته‌اند.
مقایسه واکسن‌های کرونا
واکسن فایزر/بیوان‌تک و مدرنا/موسسه ملی بهداشت آمریکا هر دو واکسن آر‌ان‌ای پیام‌رسان یا ام‌آران‌ای هستند یعنی از قسمتی از رمز ژنتیکی ویروس بعنوان پادگن استفاده می‌کنند. این دو واکسن به جای استفاده از یک پادگن ضعیف یا غیرفعال، به سلول‌های بدن یاد می‌دهند چگونه “پروتئین شاخکی” ویروس را بسازند. این پروتئین که روی ویروس قرار دارد مثل کلید، در سلول را برای ورود ویروس کرونا باز می‌کند. آشنایی سیستم ایمنی با این پروتئین، باعث فعال شدن آن و ساخت پادتن بر ضد ویروس می‌شود.
فناوری واکسن آکسفورد/استرازنکا متفاوت است و دانشمندان بخشی از رمز ژنتیکی ویروس کرونا را به نوعی ویروس سرماخوردگی شامپانزه اضافه کرده‌اند.
هر سه واکسن برای استفاده در بریتانیا و آمریکا مجوز گرفته‌اند. مکزیک، شیلی و کاستاریکا استفاده از واکسن فایزر را مدتی است که آغاز کرده‌اند و دولت برزیل هم به واکسن آکسفورد و کروناواک ساخت شرکت سینواک چین مجوز داده است.
آیا واکسن‌های کرونای دیگری هم وجود دارند؟
واکسیناسیون با کروناواک در چین، سنگاپور، مالزی، اندونزی و فیلیپین شروع شده است. این واکسن با روش قدیمی یعنی استفاده ازقطعات ویروس کشته‌شده بعنوان پادگن ساخته شده است. نتایج کارآزمایی انسانی این واکسن در کشورهای مختلف مفاوت بوده است. در ترکیه و اندونزی کارآیی واکسن بالاتر گزارش شده اما در برزیل محققان گفته‌اند تنها ۵۰/۴ درصد موثر بوده است. سینوفارم شرکت سازنده، نتایج آزمایش‌های انسانی را برای گرفتن تایید به سازمان بهداشت جهانی ارائه داده است.
هند هم واکسیناسیون را با واکسن آسترازنکا/دانشگاه آکسفورد و واکسن کوواکسین که شرکت هندی بهارات‌بیوتک ساخته شروع کرده است.
روسیه از واکسن اسپوتنیک پنج استقاده می‌کند که خودش با استفاده از دستکاری ژنتیکی نوعی ویروس ساخته است. آرژانتین برای شروع برنامه واکسیناسیون خود ۳۰۰ هزار دوز از آن را سفارش داده است.
اتحادیه آفریقا هم ۲۷۰ میلیون دوز به سازندگان مختلف سفارش داده است: فایزر، استرازنکا (بواسطه موسسه سرم‌سازی هند) و جانسون اند جانسون که هنوز واکسنش در مرحله کارآزمایی است.
کارآزمایی انسانی واکسن شرکت آمریکایی نواواکس در بریتانیا هم ۸۹.۳ درصد کارایی نشان داده و در مسیر گرفتن مجوز اضطراری است.
علاوه بر این، برنامه جهانی تامین واکسن سازمان بهداشت جهانی معروف به کوواکس با همراهی ائتلاف واکسن، ۶۰۰ میلیون دوز واکسن کرونا برای کشورهای کم‌درآمد فراهم می‌کند.
آیا باید واکسن کرونا بزنم؟
زدن واکسن کرونا هیچ جا اجباری نیست ولی به اکثر بزرگسالان شدیدا توصیه می‌شود، بجز اندک افرادی که به دلیل پزشکی منع شده‌اند. مرکز کنترل و پیشگیری از بیماری‌های آمریکا می‌گوید این واکسن هم مانع ابتلا هم سرایت کرونا می‌شود.
واکسن کرونا مهم‌ترین راه رهایی از همه‌گیری جهانی کرونا قلمداد می‌شود. سازمان بهداشت جهانی تخمین می‌زند برای مهار شیوع ویروس، ۶۵ تا ۷۰ درصد جمعیت باید به آن مصون شده باشند؛ این یعنی زدن واکسن باید تشویق شود.
بعضی از سرعت تولید واکسن‌های کرونا اظهار نگرانی کرده‌اند. درست است که معمولا سال‌ها طول می‌کشیده تا دانشمندان واکسن ها را طراحی و آزمایش کنند ولی نیاز جهانی به کار سرعت بخشیده و سازمان بهداشت جهانی هم با همکاری دانشمندان و نهادهای تجاری و بهداشتی برای تحقق آن تلاش کرده است.
خلاصه اینکه واکسینه کردن میلیاردها نفر از سرایت کرونا جلوگیری و راه ایمنی جمعی (گله‌ای) را هموار می‌کند. این ما را به زندگی عادی بازمی‌گرداند.
